Lompat ke konten Lompat ke sidebar Lompat ke footer

Sastra Pedalangan (Dialog, Gaya Bahasa Dalang)

Sastra Pedalangan (Dialog, Gaya Bahasa Dalang dalam Pagelaran Wayang) - Sastra pedalangan adalah reka bahasa dalang dalam seni pertunjukan wayang. Sastra pedalangan terdiri dari murwa atau pelungan (suluk pembuka pedalangan), nyandra janturan (deskripsi jejer adegan pertama) dan pocapan (narasi adegan), suluk (puisi padalangan), antawacana (dialog wayang), sabetan (bahasa tubuh wayang), suara (bunyi, celotehan, dan onomatopi), tembang (nyanyian), mantra (puisi magis), dan lakon (cerita wayang). 



A. Murwa
Murwa adalah suluk pembuka dalam pertunjukan wayang. Pedalangan Jawa Timur menggunakan istilah pelungan; pedalangan Jawa Tengah menggunakan istilah ilahengan; dan pedalangan Jawa Barat menggunakan istilah murwa. Di bawah ini adalah contoh murwa pendek pedalangan Jawa Barat.
Kembang sungsang binang kunang
Cahaya nira kadya gilang gumilang
Murwa panjang di bawah ini dari pedalangan Jawa Barat.
Adam adam babuh lawan
Ingkang ngagelaraken cahya nur cahya
Dangiang wayang wayanganipun

Perlambang alam sadaya

Semar sana ya danar guling
Basa sem pangangen-angen
Mareng ngemaraken Dzat Kang Maha Tunggal
Wayang agung wineja wayang tunggal
Wayang tunggal

B. Nyandra
Nyandra adalah deskripsi adegan dengan menggunakan bahasa prosa dalam per-tunjukan wayang. Terdapat dua jenis nyandra: janturan dan pocapan. Janturan adalah deskripsi adegan dengan iringan gamelan; dan pocapan adalah narasi adegan tanpa iringan gamelan. 

1. Contoh Janturan
Suh rep data pitana! anenggih wau kocapa negara ing pundi ingkang kaeka adi dasa nama purwa, eka sawiji adi linuwih dasa sapuluh nama iku panjenengan purwa nami wiwitan. Sandyan katah titahing dewa kasongan ing akasa, sinangga ing pertiwi, kaideng ing samudra, tebih ing parang muka, dasar negara Dwarawati silokane jero tancebe, jembar laladane, gede obore, duwur kukuse, padang jagate, adoh kakoncarane. Sigeg ingkang murweng kawi paparab kang dadi nalendra, inggih kang ngarenggani pura, jejeneng Sri Maha Batara Kresna ya Prabu Jenggalamanik, Prabu Harimurti, Prabu Padmanaba, Prabu Basudewaputra, saweg dipunadep dening ingkang rayi Arya Setiyaki lan ingkang raka Patih Udawa. Sreg tumeluk kaya kuncim pertala mukanipun sarta kadiya tata malih krama paningalipun Padmanegara lan Udawa saking ajrih dateng pangkonan. Samya prapta ngabiyantara, jajar denira pinara.

Dan di bawah ini contoh janturan adegan berikutnya.
Nyariosaken wontening pasanggrahan Ran-duwatangan. Prabu Darmakusuma, Bratasena, Arjuna, Nakula lan Sadewa, teu kakantun para pahlawan, Drestajumena, Bangbang Irawan, Raden Pancawala, Raden Sumitra, teu kakantun para tamtama, bintara, parantos siap siaga ngantos dawuhan Sri Mahabatara Kresna. Satumbakna, sagadana, sapedangna, sapanahna, samapta parabot perang teu kakantun.

2. Contoh Pocapan
Pocapan adalah nyandra yang tidak diiringi gamelan untuk menceritakan peristiwa dalam adegan. Di bawah ini adalah contoh pocapan dalam lakon Jaya Renyuan garapan dalang Dede Amung Sutarya:
Padmanegara nyandak dua hulusapu bade dicipta ku Kresna. Atuh Kresna rep sidakep ana sinuku tunggal babakane caturdriya--catur papat, driya angen-angen, sir budi cipta kalawan rasa. Pangambung teu diangge ngangse; soca teu diangge ningal; cepil teu diangge ngarungu; baham teu diangge ngucap lir ibarat anu paeh ngadeg, nanging bentena pedah ngangge ambegan.
Nanging tadige manggahing nu Mahakawasa teu weleh nganter ka manusa rek hade rek goreng asal tanggel jawab dirina pribadi. Maksudna diduluran, maksadna diijabah. Ilang dua hulu sapu, janggelek dados ponggawa, anu hiji dados satria.
Dan di bawah ini contoh pocapan penutup adegan yang sekaligus sebagai pengantar ke adegan berikutnya.
Kebat! Sri Mahabatara Kresna kaliyan ingkang rayi Padmanegara samadia tumindak dateng pasanggrahan Randuwatangan.

C. Suluk
Suluk adalah citra yang dinyanyikan oleh ki dalang dalam pakeliran wayang. Di bawah ini adalah contoh suluk dari pedalangan Jawa Barat.
Saur nira tandana panjang
Sinenggih sabda ya uninga lawan
Sabda ya uninga lawan
Sauri nira tandana panjang sinengih
Sabda uninga
wis mama
Ulun layu dening sekti ala bakti dening asih
Ya dening asih
Wong asih ora katara
Dan di bawah ini adalah contoh suluk “Greget Saut”.
Murca sekarang wawang
Murca ya sekarang wawang
Swala salin busana
Murca sekarang wawang
Swala salin busana
Murub mubyar cahayanira
Kadia prada tinabur
Kadia kunang-kunangan
Kunang-kunangan
D. Antawacana
Antawacana adalah dialog antartokoh wayang. Sedangkan antawacana antara tokoh wayang dengan nayaga, wirasuara, atau juru kawih dinamakan dialog samping (aside). Antawacana biasanya disampaikan setelah pocapan. Di bawah ini contoh dialog dalam lakon Jaya Renyuan garapan dalang Dede Amung Sutarya.
Kresna: Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.
Setiaki: Kaula nun.
Kresna: Kakang Patih Udawa.
Udawa: Lo, lo, lo, Hahahah… pun kakang Patih Udawa.
Kresna: Marajeng ka payun calikna.
Setiaki: Ti payun anu kapihatur pun rayi nyanggakeun sembah pangabakti mugiya ditampi.
Kresna: Sembah Rayi ditampi kudua panangan kiwa kalawan tengen, disimpen di luhur dina embun-embunan, di handap dina pang-konan, dicatet dina tungtung emutan anu teu keuna kuowah gingsir.
Setiaki: Ngahaturkeun nuhun. Kalih perkawisna—
Kresna: Kumaha, Yayi?
Setiaki: Bilih aya kalepatan ageng sumawanten alit, agung cukup lumur, neda jembar hapunten anu diteda.
Kresna: Perkawis kalepatan sok bujeng ku aya basana menta dihampura, sanaos teu aya basana akang parantos jadi lautan hampura kana kalepatan sampean, Yayi.
Setiaki: Ngahaturkeun nuhun.

E. Sabetan
Sabetan adalah gerak wayang yang meliputi tarian, lakuan, dan lagaan. Tarian adalah gerak wayang yang diiringi nyanyian dan gamelan untuk memasuki atau keluar panggung, serta tarian-tarian Panakawan dalam adegan gara-gara. Lakuan adalah gerak wayang yang hanya diiringi kecrek atau kendang untuk menghidupkan aspek dramaturgi pedalangan. Sedangkan lagaan adalah gerak wayang dalam peperangan baik dengan iringan gamelan maupun hanya diiringi kecrek dan kendang. 

F. Suara
Suara dapat berupa teriakan, jeritan, aduhan, tobatan, atau bunyi tiruan yang berupa onomatopia. Suara merupakan pelengkap sabetan lagaan. 

G. Tembang
Tembang adalah nyanyian yang dilantunkan oleh pesinden, wirasuara, atau dalang. Tembang pembuka pakeliran dilantunkan olen pesinden. Tembang pengiring pakeliran dilantunkan oleh pesinden dan wirasuara. Tembang dalam adegan Limbukan dan Gara-gara dilantunkan oleh dalang yang berkolaborasi dengan pesinden atau bintang tamu. Di bawah ini adalah tembang pembuka dari pedalangan Jawa Barat:
Sampurasun dulur-dulur
Nu aya di pilemburan
Wilujeng patepang dangu
Ti abdi saparakanca
Ti abdi saparakanca
Gamelan Munggul Pawenang
Nyanggakeun hiburanana, Juragan
La mugiya janten panglipur
Pangbeberah duh kana manah
Sedangkan tembang berikut ini adalah yang dinyanyikan oleh dalang Dede Amung Sutarya dalam lakon Jaya Renyuan:
"Lagu Nu Ngusep"
Barung herang liar mijah
Clom kiriwil ari anclom ngagiriwil
Mawa epan rupa-rupa
Clom kurunyud lamun anclom sok ngurunyud
Plung kecemplung plung kecemplung
Empan teuleum kukumbul ambul-ambulan
Kenur manteng jeujeur jeceng
Leungeun lempeng panon mah naksir nu mandi
Kop tah lauk mere dahareun
Mangga mangga mangga geura tuang
Geura raos ditanggung deudeuieun
Mangga mangga ulah isin-isin
Empan cangkilu ungkul dilangkung
Empan papatong kalah dipelong
Ku epan colek kalah ngadelek
Lekcom lekcom panon belek nyambel oncom
Sedangkan di bawah ini adalah contoh tembang pengiring adegan.

Ngamumule kasenian,
Ngamumule kasenian
Ulah kur reresepan
Geuningan mah reresepan
Ngandung maksud, bapa, jeung tujuan
"Hmmmmmhh!"
Ngandung maksud jeung tujuan
Ngawujukeun deudeuh
Ngawujudkeun da persatuan
Urang saling mempertingi
Harkat darajatna seni
Pupujan nu sami sadayana mah
Geuningan sing sami-sami
"Deuh kaula nun rayi panjenengan Nakula."
Mun lepat silih dangdosan
Mun lepat silih dangdosan
Sangkan janten, dunungan
Sangkan janten sauyunan
"Rayi panjenengan Sadewa."
Tara pisan tara pisan kaawonan
Tara pisan kaawonan
Sing luyu mah geuningan
Sabilulungan
"Yayi! Bagjakeun pun kakang ti Dwarawati."
"Linggih Raka Batara."
Jungjung darajatna seni
Jungjung darajatna seni
Ku jalana hati nu murni
Persatuan persatuan ulah lali
Persatuan ulah lali kade masing
Kade kasilih kujunti
Mangga urang sasarengan
Majengken seni kagungan

H. Mantra
Mantra atau sastra mantra pedalangan ada dua kategori. Pertama, mantra yang berupa doa ki dalang dalam penyelenggaraan pakeliran. Kedua, mantra yang berupa rapalan tokoh wayang dalam mengeluarkan kesaktiannya.

Contoh pertama berupa mantra pembuka pakeliran dari Mpu Tan Akung:
Ingsun Angidhepa Sang Hyang Guru Reka,
Kamatantra: swaranku manikastagina.
Contoh kedua berupa rapalan mantra penyirepan oleh tokoh wayang Indrajit:
Rep sirep si Megananda
Wong sarewu padha tumut
Salaksa wong serah nyawa
Sastra mantra dalam pedalangan terutama banyak digunakan dalam pergelaran ritual ruwatan.

sumber : http://wayangcitra.blogspot.com

Posting Komentar untuk "Sastra Pedalangan (Dialog, Gaya Bahasa Dalang)"